Week 1 - Abortus: toen

Dit stuk gaat over het begin van de 20^e eeuw, meer bepaald de jaren 1900 tot 1930.

Ongewenst zwanger: wie en hoe?

Een ongewenste zwangerschap kwam in alle lagen van de bevolking voor. Toch zijn er veel meer gevallen bekend van zwangere meisjes en vrouwen uit de arbeidersklasse. Daar zijn twee redenen voor. Ten eerste was het in een dorp veel moeilijker om een geheim te bewaren. De sociale controle was bij de arbeidersklasse veel groter dan bij de rijke bourgeoisie. In een dorp roddelen de mensen. Er ontstonden snel geruchten over een zwangerschap wanneer een vrouw “onpasselijk” werd of wat verdikte. Het hek was al helemaal van de dam als men in het dorp wist dat het meisje in kwestie een vriend had!
Ten tweede werd er bij de rijke burgers niet gesproken over “ongelukjes”. Als een zwangerschap een ongelukje was zou de welgestelde dame dit niet toegeven en een eventuele abortus kwam al helemaal niet ter sprake! In de lagere klasse werd hier meer over gesproken.
Uit de gerechtelijke dossiers die in het boek bestudeerd werden en de getuigenissen bleek dat vooral jongere vrouwen te maken kregen met een ongewenste zwangerschap. De meesten waren tussen de 17 en 30 jaar oud. Vooral meiden, fabrieksarbeidsters en meisjes die in herbergen werkten waren een risicogroep.

Ongewenste zwangerschappen waren vaak het resultaat van buitenechtelijke relaties met bijvoorbeeld een baas die niet van zijn meiden af kon blijven of met klanten in het geval van de herbergierster. Maar het gebeurde ook vaak dat meisjes ongewenst zwanger werden van hun vrijer. Anticonceptie werd bijna niet gebruikt. Het aanbod was zeer klein. Bijvoorbeeld de pil zoals wij die nu kennen, kwam pas op de markt in de jaren ’60. Van het nu ook courante spiraaltje was nog helemaal geen sprake. Enkel het condoom bestond. Maar ook dat was niet zo handig en ze waren duur. Condooms in die tijd werden ofwel gemaakt van darmen (wat mij absoluut niet opwindend lijkt!) ofwel van rubber. De rubberen condooms waren elastisch en veel goedkoper dan de darmcondooms, maar ze waren niet heel betrouwbaar. Condooms hadden ook maar een korte houdbaarheidsdatum, maximum 3 maanden. Naast condooms probeerde men de geboortes te beperken door vaginale spoelingen, onthouding en "voor het zingen de kerk uit gaan". Deze methodes hielpen niet veel. Bovendien was er een tweede (heel belangrijke!) reden waarom geen anticonceptie gebruikt werd: de Kerk. Want anticonceptie, en al zeker abortus, waren een doodzonde! Hierover werd vaak gepreekt door de priester.

Octavie E. werkte op haar 17^e als meid bij Leopold H., herenboer en burgemeester van haar dorp. Zij geraakte zwanger van haar patron. Ik plaats dit verhaal erbij om aan te tonen dat meiden zeker niet altijd vrijwillig seks hadden met hun bazen. De getuigenis van Octavie toont ook aan hoe die bazen soms profiteerden van de afhankelijkheid van de meiden.

Ik beken dat is zwaar [zwanger] geweest ben van drie maanden en een half van de schuldelijke [buitenechtelijke] betrekkingen die ik met H. onderhield sedert het begin van verleden winter.
De eerste maal dat hij mij gebruikt heeft, heb ik hem in het begin tegenstand geboden, maar ik stemde toe, door zijn lang klappen en omdat het mijn meester was. Het was de eerste maal van mijn leven dat ik met een mannenmens in betrekking kwam. Dit gebeurde in de paardenstal, terwijl ik de bedden van de knechten maakte. Sedertdien heb ik met hem dikwijls betrekkingen gehad, schier alle acht dagen, somwijlen was het veertien dagen ook.
Als ik zwaar was van een maand, heb ik het hem gezegd. Hij antwoordde: ‘Gij moogt hier blijven zolang mogelijk en gij kunt dan naar Antwerpen gaan om te kopen [bevallen]. Ik zal alles betalen en zal u en het kind onderhouden.’
Als ik twee maanden zwanger was en dat aan mijn moeder vertelde, schreeuwde deze gedurig en ik zegde het aan de boer, die mij dan een bankbriefje van honderd frank voor mijn moeder gaf. (pp. 20-21)

Een ongewenst zwangere vrouw had uiteraard twee keuzes: ofwel werd ze onwettige moeder, ofwel koos ze voor een abortus.

Keuze 1: de onwettige moeder

Het leven van de ongehuwde moeder met een onwettig kind was allesbehalve makkelijk. Het aantal onwettige geboorten tussen 1920 en 1939 schommelt tussen de 7% en de 2,4%. Onwettige kinderen kwamen dus vaak voor, maar toch werden zij niet maatschappelijk aanvaard. Vooral de Kerk drukte deze moeders en hun bastaardkinderen in de marginaliteit. Op p. 25 lees je bijvoorbeeld dat in Dudzele, bij Damme, normaal de klokken geluid werden bij een doop. Indien een onwettig kind geboren werd deed men dit niet! Daar moest niet te veel aandacht aan besteed worden. Een ander voorbeeld dat onwettige moeders in de marginaliteit verdrukt werden lees je in een getuigenis over de leef- en werkomstandigheden een onwettig zwangere vrouw.

Ik kende haar goed omdat zij bij mijn tante diende. Régine trok er geen loon, omdat zij er gekomen was met haar kind. En als haar kind gestorven is, is zij nog blijven werken zonder loon. (p. 26)

De werkgeefster van Régine zei het volgende:

Ik heb Régine uit medelijden bij mij ingenomen, maar zij kreeg bij ons geen loon. Ze is enkele maanden gebleven. Zij heeft ons ongeveer drie maanden geleden verlaten. Ik wist niet dat Régine groot ging. Ik heb haar nooit geld gegeven, want zij verdiende het niet. Er was van haar niets gekomen. (p. 26)

Zoals in het verhaal van Régine al werd verteld, stierven veel onwettige kinderen nog voordat ze één jaar werden. Dokters zagen twee grote oorzaken voor deze hoge zuigelingensterfte. Ten eerste stond de moeder er alleen voor. Zij moest buitenshuis gaan werken en terwijl voor de baby zorgen. Doordat veel moeders niet thuis waren konden ze niet zelf zorgen voor de baby. Ten tweede zou een groot aantal kinderen sterven omdat de moeder pogingen tot abortus gedaan zou hebben. Hierdoor was het kind verzwakt en dus vatbaarder voor ziektes. Daarnaast werden ook nog hygiëne, gezondheid van de moeder tijdens de zwangerschap en eventuele problemen tijdens de bevalling als oorzaken gezien.

Keuze 2: abortus

Waarom de keuze voor een abortus?

“Tot dusver werd aangenomen dat de enige afgebroken zwangerschappen, ongepland waren; de enige foetussen die vernietigd werden, deze waren, waarvan de moeder de gedachte niet kon verdagen dat het kinderen zouden worden.
In een rechtvaardige wereld zou dit zo zijn, maar de wereld is verre van rechtvaardig. Al te veel vrouwen zien zich gedwongen tot abortus door armoede, door hun mannen, door hun ouders. Armoede heeft vele gezichten. Het kan armoede zijn van de jongere, van de ongehuwde, van de studente, de werkloze, de vrouw of een combinatie van allen…” (Germaine Greer)

Dit citaat vat de redenen tot abortus mooi samen. Abortus was geen makkelijke keuze. De ongewenst zwangere vrouwen twijfelden en werden ook vaak overhaald door bijvoorbeeld familieleden om toch een abortus uit te voeren. Net kon je al lezen over het moeilijke leven van de onwettige moeder. Dit was misschien al een reden op zich, maar vaak was armoede de hoofdreden voor een abortus. Een baby is een extra mondje te vullen. De mensen hadden het niet breed in die tijd. Sommigen, zeker vrouwen die al kinderen hadden, konden het zich echt niet permitteren om nog een kind op de wereld te zetten. Het gebeurde ook vaak dat mannen hun vriendin lieten vallen van zodra ze wisten dat zij zwanger was. Of dat de vriend aandrong op een abortus. Van 1909 tot 1994 was er dienstplicht bij het leger in ons land. Veel jonge, zwangere vrouwen zagen dus hun vriend of man naar het leger vertrekken. Hierdoor vreesden zij er alleen voor te komen staan en niet voor het kind te kunnen zorgen. De keuze voor abortus werd dus vaak gemaakt uit noodzaak, ook al was het illegaal. Het zal je ook niet verbazen dat vooral ongehuwde vrouwen voor abortus kozen.
Gezien ongewenste zwangerschappen voorkwamen in alle lagen van de bevolking, kwamen abortussen ook in de hogere klassen voor. In het boek vertellen getuigen over hoe zij ook rijke dames hebben zien binnengaan bij de engeltjesmaaksters. Toch komen rijke vrouwen niet voor de in de gerechtelijke dossiers waar de auteur inzicht in kreeg. Dit komt door de mindere sociale controle waar ik eerder ook al over verteld heb. Over de motieven voor abortus in de hogere kringen is dus niets bekend.

Onderstaande brief greep mij enorm aan. Emma probeert vanuit de gevangenis de procureur des Konings duidelijk te maken waarom zij voor abortus koos.

Mijnheer de Procureur,
Ik kom als het u blieft vragen of u mij een geen genade kunt schenken. Ik heb het ongeluk gehad van een vruchtafdrijving te plegen. Nu is het te laat, mijnheer, maar ik heb in een toestand van zenuwen geleden en heb mij laten opmaken. Ik had dit niet mogen doen. Daarom kom ik u vragen of u mij niet zou willen helpen. Mijnheer, het is vandaag 13 januari. Daarom, mijnheer de Procureur, vraag ik, als het u blieft, de straf zo zacht mogelijk te stellen en vraag alstublieft uw hulp, want ik heb dit meest gedaan uit armoede, daar ik een kind heb van drie jaren oud waar ik moet voor werken. Ik beloof u, mijnheer, dat dit nooit meer zal gebeuren. Mijn minnaar moet nog soldaat worden en daar ik dacht dat ik zou armoede geleden hebben als hij in dienst was, heb ik dat gedaan. Maar, mijnheer, ik beloof u dat dit nooit meer zal gebeuren. Mijnheer, wees alstublieft zo goed om mij te helpen zaterdag, want het is voor mijn kind het ergste, daarom hoop ik op uw hulp, mijnheer de Procureur. Aanvaard mijn dank, mijnheer, voor uw hulp. (p. 41)

Hoe gebeurde een abortus?

De pogingen tot abortus verliepen in stadia. Zwangere vrouwen probeerden eerst allerlei verschillende trucjes om zich van hun “pakje” te ontdoen vooraleer ze naar de engeltjesmaakster gingen. Deze stap probeerde men zo lang mogelijk uit te stellen.

Stap 1

Ten eerste probeerden zwangere vrouwen allerlei uitwendige aborterende “middelen” zoals bijvoorbeeld zich van de trap laten vallen, van trappen springen, wild dansen, fietsen, rijden met een schokkende wagen of een fiets met lege banden, zichzelf overmatig vermoeien of de buik inbinden en bewerken. Daarnaast probeerden zij ook verschillende soorten baden, zoals bijvoorbeeld hete baden met mosterdwater, baden met extreem koud water, water met zout en baden met houtas.

Stap 2

Ten tweede ging men over tot het innemen en/of inbrengen van allerlei middeltjes als bovenstaande “methodes” niet werkten.
Allerlei soorten kruiden stonden bekend als abortuskruiden. Moederkoren, saffraan, wijnruit, boerenwormkruid en peterselie waren de meest gebruikte. Moederkoren is een giftige schimmel die weeën opwekt. Dit kruid werd soms ook gebruikt door vroedvrouwen tijdens bevallingen. Saffraan staat erom bekend dat het de baarmoeder zou stimuleren waardoor het eitje in een vroeg stadium van een zwangerschap kan loslaten van de baarmoederwand. Wijnruit werkt laxerend. Boerenwormkruid werkt zeer ontspannend. Gezien de baarmoeder een spier is ontspant die ook waardoor de vrucht zou kunnen loslaten. Tenslotte heeft peterselie een afdrijvende werking. Ongewenst zwangere vrouwen maakten drankjes van deze kruiden die ze opdronken of stopten ze in hun vagina.

wijnruit

Naast kruiden werd er ook gebruik gemaakt van veel agressievere middelen zoals bijvoorbeeld fosfor of lood. Fosfor zat in de kopjes van lucifers. Deze fosfor werd opgelost in koffie en zo opgedronken, of je kon het kopen in de vorm van “vrouwenpillen”. Dat soort “vrouwenpillen” waren zeer populair en werden verkocht met allerlei ingrediënten zoals bijvoorbeeld alcohol, ijzerzouten, laxeermiddelen, zevenboom en apiol. Ook pillen met arsenicum, fosfor en lood werden vlotjes verkocht, ook al waren zij veel gevaarlijker. De vrouwenpillen waren big business en er kwamen zo veel mogelijk soorten uit. Er waren uiteraard ook middeltjes die totaal nutteloos waren, maar die toch veel geld opbrachten. Voor de vrouwenpillen werden veel advertenties geplaatst in alle kranten behalve de katholieke. Gezien abortus verboden was, en om de “pakkans” te verminderen, lieten veel vrouwen de pillen aan huis afleveren door de postbode. De bestelbrief werd mee afgeleverd om sporen uit te wissen. Aan het adverteren kwam een einde in 1923 toen de wet voor “verbod op reclame voor anticonceptie en abortus” kwam. Deze wet maakte de winstgevende business van de vrouwenpillen zedenschennis. Toch bleef de verkoop vlotjes verlopen.

Stap 3

Als alle andere methodes niet werkten zette men de stap naar de zogenaamde engeltjesmaaksters. Engeltjesmaaksters waren illegale aborteurs of aborteuses. Dit waren meestal huisvrouwen, fabrieksarbeidsters of vroedvrouwen die het deden als bijverdienste. Net als met de vrouwenpillen viel er met engeltjesmakelarij veel geld te verdienen. Ook de engeltjesmaaksters plaatsten (voor 1923) advertenties in kranten. Dezen waren wel gecodeerd omwille van de illegaliteit van abortus. Maar de meeste klanten kwamen bij hen terecht door mond-tot-mondreclame. Ook al was dit vaak ongewild door de kans op vervolging, waren de engeltjesmaaksters bekend in de buurt of stad. Vaak waren engeltjesmaaksters ook vrienden van de familie. Het gebeurde dan ook dikwijls dat moeders, vriendinnen of buren een zwangere vrouw doorstuurde. Vooral winkeliers, herbergiersters en naaisters bleken een goede doorverwijsbron te zijn. Er waren zelfs aborteuses die op grote schaal werkten en die iemand hadden om klanten voor hen te ronselen tegen betaling.

Hier vertelt Hortense V. hoe ze bij haar moeder om raad ging na ontdekt te hebben dat de man die haar zwanger maakte getrouwd is.

Ik ben dan bij mijn moeder gegaan om haar dit te zeggen. Ik heb aan mijn moeder gevraagd of er geen middel was om mijn vrucht te doen afkomen. Daarop heeft zij mij geantwoord: ‘Wij zullen eens bij Marie gaan.’ Wetende dat Marie de vruchten kon afdrijven, zijn ik en mijn moeder naar haar woning gegaan om haar daarover te spreken. Dit is nu zo wat drie weken geleden; het was op een donderdag. Wij troffen die vrouw niet thuis aan. Nog dezelfden dag kwam zij bij mijn ouders thuis. Mijn moeder en ik hebben dan mijn toestand aan haar blootgelegd. (p. 68)

In deze getuigenis vertelt Hendrika G. aan de onderzoeksrechter hoe zij aan haar aborteur gekomen is.

’t Is Clémence die mij die man heeft aangeduid. Zij heeft met zijn medeplichtigheid nog andere vruchtafdrijvingen gepleegd. Zij deelden het geld dat hij zo bekwam. ’t Is zij die de vrouwen en jonge dochters opzocht, zo haast zij er een kende die zwanger was en verlangde haar staat te doen verdwijnen, verwittigde zij Frans. (p. 79)

De engeltjesmaaksters hadden twee manieren om de vrucht te doen afkomen. Ofwel spoot zij zeepsop bij de zwangere vrouw in, ofwel gebruikte zij een sonde en priem.
Als er zeepsop gebruikt werd, versnipperde men de zeep in warm water. De zeepoplossing werd in een kan gedaan met daaraan een rubberen darm met aan het uiteinde een hard stuk (meestal rubber) dat in de vagina werd ingebracht. Het zeepsop werd in de baarmoeder gespoten. Deze manier werkte zeer goed omdat het de baarmoederwand irriteerde waardoor de vrucht niet kan innestelen. Nadien, die kon variëren van enkele uren tot enkele dagen, ontstond een bloeding en kwam de vrucht mee af.

Een andere methode was de sonde en priem. Régine vertelt hoe dat bij haar in zijn werk ging.

Ik ging twee maanden en half groot. ’t Is op een dinsdag dat ik naar de stad ben gegaan en het gebeurde. Die vrouw – Schele Phil – zegde mij dat dit geen kwaad kon. Men gebruikte daartoe een darmke in caoutchouc dat men tot in de matrice [baarmoeder] steekt. Vervolgens steekt men een priemke in het darmke, zover tot men voelt dat het pijn doet, dan komt er bloed af en is alles gedaan. (p. 114)

De sonde werd dus gebruikt om de priem te begeleiden tot in de baarmoeder. Dit werd gedaan om kwetsuren te voorkomen. De priem rechtstreeks in de vagina stoppen zou veel te gevaarlijk zijn.

Meestal zorgde de engeltjesmaaksters ervoor dat het kind verdween. De kinderen werden meestal begraven, verbrand of in “het gemak” [toilet] gegooid.

Naast de methodes van de engeltjesmaaksters konden zwangere vrouwen ook een curettage laten uitvoeren. Dit werd bijna uitsluitend uitgevoerd door dokters of ander medisch geschoold personeel. Met curetten werd de inhoud van de baarmoeder verwijderd en werden de wanden schoongekrabd. De kans dat er iets fout ging met deze methode was zeer klein. Nadien konden vrouwen dan eventueel nog enkele dagen “in pensioen” blijven voor de naverzorging. Dit was ook mogelijk bij sommige engeltjesmaaksters. Dit kostte natuurlijk extra geld.

Wat kostte een abortus?

Iedereen kende wel een engeltjesmaakster, toch gingen bijlange niet alle ongewenst zwangere vrouwen die een abortus wilden daar naartoe. De meeste vrouwen voerden een abortus, ook die met behulp van zeepsop of sonde en priem, op zichzelf uit. Soms kregen ze hierbij hulp van hun moeder, zus, vriendin, buurvrouw of zelfs hun man. Dat komt doordat een engeltjesmaakster, en de professionele curettage door een arts al helemaal, enorm duur waren. Veel mensen konden dit niet betalen. Uit de gerechtelijke dossiers die de auteur bestudeerde bleek dat de prijs van een abortus bij een engeltjesmaakster varieert tussen 5 en 30 frank. In de getuigenissen die te lezen zijn in het boek kwamen 10 en 15 frank het vaakst voor. Als je beroep wou doen op een medisch geschoolde aborteur kostte het je tussen de 25 en 40 frank. Deze abortussen vonden plaats tussen 1906 en 1919. Voor ons nu lijkt dat geen geld, maar als je weet dat een brood toen ongeveer 26 centiemen kostte en een kilo boter 3,6 frank kostte blijkt dit een astronomisch hoog bedrag. In die periode verdiende een meid iets minder dan 20 frank per maand, een fabrieksarbeidster moest het doen met een kleine 2 frank per dag. Tussen 1925 en 1940 vond er een gevoelige prijsverhoging plaats. Een engeltjesmaakster vroeg 50 tot 200 frank. Een behandeling bij een arts kostte tussen de 200 en 2000 frank.

Onderstaande abortus vond plaats in 1911.

Ik heb voor die bewerking, aan de vroedvrouw, 25 frank moeten betalen. Dit geld heb ik van mijn vrijer gekregen. Ik ben drie keer bij vrouw Z. geweest. De eerste keer was het een goede maand geleden. Ik ging dan nog geen drie maanden groot. Ik heb haar gevraagd of zij dat deed, van het te doen afkomen. Zij zegde dat het veertig frank moest kosten en dat ik zo gauw mogelijk mocht komen, maar dat het beter was het te doen in een onpare maand.
Ik heb gezegd dat veertig frank te veel was en dat zij het voor vijfentwintig frank had gedaan voor Stance R. Zij heeft er dan in toegestemd het voor mij ook voor 25 frank te doen. (p. 137)

Zoals uit de getuigenis blijkt was er ruimte om af te dingen. De prijs die een aborteur vroeg verschilde van klant tot klant. Naast afdingen was ook een afbetaling mogelijk gezien vrouwen vaak niet voldoen geld hadden om het bedrag ineens te betalen.

Niet enkel de behandelingen door engeltjesmaaksters of medisch personeel waren duur, ook de vrouwenpillen die men voordien probeerden waren allesbehalve goedkoop. In dezelfde periode betaalde men al snel tussen de 2 en 4 frank voor een halve doos en tussen de 4 en 10 frank voor een volle doos pillen.

Wat waren de risico’s?

Aan een abortus waren zowel lichamelijk als gerechtelijk heel wat risico’s verbonden. De vrouwenpillen waren bijlange niet allemaal onschuldig. Als een vrouw bijvoorbeeld arsenicum nam stierf haar kind, maar zijzelf ook. Fosfor blijkt het zenuwstelsel aan te tasten en dodelijk te zijn bij een overdosis.

De methoden van de engeltjesmaaksters bleken ook niet altijd even veilig. Zeepsop kon zo hard irriteren dat er allerlei infecties optraden zoals bijvoorbeeld ontstoken eileiders of een ontstoken baarmoeder. Onvoldoende ontsmet materiaal bleek nog een van de grootste gevaren. Dit trad op bij zowel de zeepabortus als de abortus met sonde en priem. Als materiaal niet voldoende ontsmet wordt kunnen ziektekiemen mee het lichaam in. Als er dan wondjes ontstaan in het lichaam, kunnen deze ziektekiemen de bloedbaan in. Zij kunnen leiden tot buikvliesontsteking of bloedvergiftiging. Het gebeurde regelmatig dat een geaborteerde vrouw stierf aan deze aandoeningen na een abortus. Eens een buikvliesontsteking of bloedvergiftiging ontstond kon de vrouw niet meer gered worden.
Met de priem werden vaak inwendige kwetsuren aangebracht zoals bijvoorbeeld een doorboorde baarmoeder of doorboorde darmen. Bij inwendige kwetsuren kwam vaak veel bloed te pas. Er waren dan ook regelmatig vrouwen die doodbloedden.
Soms werden vrouwen ook definitief onvruchtbaar door de gevolgen van een slecht uitgevoerde abortus.

Huisartsen kregen vaak te maken met de gevolgen van een slecht uitgevoerde abortus.

Ik hield me er zoveel mogelijk buiten, tenzij ik voor verwikkelingen werd opgeroepen. Doch meestal lukten de abortussen en kwam niemand het te weten.
Ik heb wel enkele drama’s meegemaakt. Ik heb een vrouw gekend die een abortus met een breinaald wilde plegen. Daarbij heeft ze haar darmen en baarmoeder doorboord. Ze is er gelukkig niet van gestorven. Ze heeft echter wel blijvende gevolgen gehad. Voor de rest van haar leven was ze onvruchtbaar en ze heeft altijd last aan de darmen gehad. (p. 142)

Maar niet iedereen had zoveel geluk. Régine D. werd op 10 augustus 1909 geopereerd. Volgend verslag werd door de dokters opgemaakt.

Bij de opening van de buik manifesteert zich een grote hoeveelheid etter. In de loop van de operatie wordt een perforatie van de dikke darm vastgesteld. Régine D. overlijdt op 11 augustus om half twee ’s nachts. (p. 153)

Onderstaand verslag werd opgemaakt door de lijkschouwer.

Régine D. heeft zich in zwangere toestand bevonden. De zwangerschap was twee maanden en half gevorderd. De foetus is naar buiten gedreven. Het inbrengen van een sonde in de baarmoeder is een efficiënt middel om abortus te veroorzaken.
De vruchtafdrijving is gevolgd door complicaties. Er heeft zich een infectie voorgedaan met een algemene ontsteking van het buikvlies tot gevolg. Deze aandoening is de doodsoorzaak. (p. 153)

Naast de grote lichamelijke risico’s waren er aan abortus ook juridische risico’s verbonden. De straf voor een engeltjesmaakster die een abortus uitvoerde was 2 tot 5 jaar gevangenisstraf en een boete van 100 tot 500 frank. Op het laten uitvoeren van een abortus door de zwangere vrouw stonden dezelfde straffen. Toch bleek uit de gerechtelijke dossiers dat de engeltjesmaaksters in de praktijk altijd zwaardere straffen kregen dan de zwangere vrouwen. Als een zwangere vrouw stierf door de abortus riskeerde de engeltjesmaakster 10 tot 15 jaar dwangarbeid. Voor artsen, chirurgen, vroedvrouwen, gezondheidsbeambten en apothekers was de wet nog strenger. Indien zij betrapt werden op het uitvoeren van een abortus riskeerden zij 10 tot 15 jaar dwangarbeid.

Ondanks de zware straffen werden er weinig mensen veroordeeld. Politieagenten gingen niet op zoek naar engeltjesmaaksters of zwangere vrouwen die abortus pleegden. Zij schoten pas in actie als iemand verklikt werd. Verklikking gebeurde vooral na ruzies of als wraakactie. Een veroordeling kwam altijd pas na bekentenissen. Vrouwen hadden er dus alle baat om te zwijgen. 92% van de voorgeleiden kwamen uit de armste klasse. Hier komt weer de reden van de sociale controle boven. Ook kwamen complicaties na de abortus vooral voor in de armste klasse. De rijken konden namelijk terecht bij een bevriende arts waardoor de kans op complicaties kleiner was.

Hoe stond de Kerk tegenover abortus?

Tussen 1880 en 1940 daalde het geboorteaantal fors in West-Europa. Dit kwam doordat men steeds beter werd met anticonceptie en vooral omdat er heel wat zwangerschappen afgebroken werden. De Kerk zag geboortebeperking en zeker abortus als een doodzone. Volgens de katholieke kerk was de opkomst van beide een enorme morele crisis. Als gevolg van het dalend geboorteaantal vreesde men ontvolking en bijgevolg ook minder gelovigen.

Wat abortus betreft, maakte de Kerk geen onderscheid met kindermoord. Elke vorm van zwangerschapsonderbreking, ook voor medische of sociale redenen, werd ten strengste veroordeeld. Gezien abortus gelijkstond met kindermoord, werd dit zeer zwaar bestraft door het kerkelijk recht. Kindermoord, en dus ook abortus, betekende uitsluiting uit de kerk.

Tijdens de mis probeerden de pastoors zwangere vrouwen schrik aan te jagen om hun zwangerschap af te breken. Zoals eerder gezegd was dit kindermoord en dus een doodzone, maar men maakte de bevolking ook wijs dat de zieltjes van geaborteerde kinderen dwaallichtjes zouden worden die spookten. Dit kwam doordat deze kinderen niet gedoopt waren waardoor zij niet als engeltjes naar de hemel konden en in het vagevuur moesten blijven tot hun doopsel. Elk kind, ook al dan niet opzettelijk afgedreven vruchten, moest gedoopt worden. Het was zelfs zo dat kinderen die in de buik dreigden te sterven, bijvoorbeeld tijdens de bevalling, in de buik gedoopt moesten worden met behulp van een spuitje om hen toch naar de hemel te kunnen laten gaan. Nadien moest het doopsel herhaald worden als het kind geboren was. Indien de priester niet op tijd zou kunnen zijn, had iedereen het recht om te dopen. Het volk was dan ook zeer sterk overtuigd van de noodzaak van een doopsel.
Ongedoopte kinderen werden niet zoals anderen in de gewijde grond van het kerkhof begraven. Zij kwamen terecht op een gemeenschappelijke plaats. Deze was ofwel in een hoekje binnen de kerkhofmuren, ofwel buiten de kerkhofmuren. Naast ongedoopte kinderen kwamen hier ook goddelozen, moordenaars, zelfmoordenaars, ketters, overspeligen en aborterende vrouwen terecht!

De Kerk had een grote invloed op de bevolking. De veroordelingen van abortus in tijdens de mis hadden effect. Naarmate de ontkerkelijking vorderde, nam het aantal abortussen toe.

Onderstaande getuigenis van een engeltjesmaakster toont aan hoe belangrijk men het doopsel in alle omstandigheden vond.

Het kind leefde nog een heel klein beetje. Dan heb ik de emmer gepakt en op de pompsteen gezet en heb ik het kind genomen en heb het gedoopt. (p. 207)

Deze getuigenis vond ik hartverscheurend. Een vader vertelt over hoe zijn dochtertje doodgeboren werd.

Het was een droevige gebeurtenis waaraan ik nog wel eens moet terugdenken. Mijn vrouw was hoogzwanger en op een dag ging ze de was afnemen, want er stak een onweer op. Plots sloeg de bliksem in, vlak naast haar. Door die hevige knal is ze zo geschrokken dat de moederkoek loste. Ze kwam terecht in het Sint-Jozefhospitaal in Hasselt.
Het kind werd doodgeboren. Nochtans was alles erop en eraan. Ik heb het gezien en het had mooie haartjes. Mijn vrouw heeft het niet eens mogen zien. Waarom dat zo gegaan is, dat hebben we ons nadien zo dikwijls afgevraagd. Er kwam een verpleegster en die nam het kind weg. Het was niet gedoopt, het had geen naam en het staat dus ook niet in ons trouwboekje.
Natuurlijk waren we heel triest en het enige wat de dokter daarop te zeggen had was: ‘Sta daar niet te brullen. Koopt haar maar een nieuwe.’
Ma heeft er heel veel van afgezien, want heel vaak zei ze: ‘Nu was ons kind ook zo oud.’ Ze had het kind niet mogen zien en ook die gedachte bleef haar altijd bij. Ook toen ze de maanden voor haar dood zeer verward was, zocht ze nog altijd naar haar kindje.
We probeerden er het goede van te maken, maar de herinnering bleef toch dezelfde. We wisten niet waar ons eerste kind was. Dat doe je zelfs met een dode kat niet. Die begraaf je en dat konden wij niet. Het is niet eens begraven en zeker niet in gewijde grond. (p. 208)

Bronnen:

DE KEYZER, D., De engeltjesmaaksters, Abortus toen het niet mocht, uitgeverij Van Halewyck, Leuven, 2009.

ANTICONCEPTIEPIL.NL, Geschiedenis van de anticonceptie, internet, 29 april 2011, (http://www.anticonceptiepil.nl/content/anticonceptie/geschiedenis.asp).

CONDOOM-ANONIEM.NL, Geschiedenis van het condoom, internet, (31 augustus 2011), (http://www.condoom-anoniem.nl/info-over-condooms-mainmenu-52/62-geschiedenis-condoom).

WIKIPEDIA, Dienstplicht, internet, 11 juli 2011, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Dienstplicht).

PLANTEIGENAARDIGHEDEN.NL, Boerenwormkruid - Tanacetum valgare, internet, (31 augustus 2011), (http://www.plantaardigheden.nl/plant/beschr/gonnve/boerenwormkruid.htm).

VERLOSKUNDIGE PRAKTIJK ARTEMIS, Voeding in de zwangerschap, internet, (31 augustus 2011), (http://www.verloskundigepraktijkartemis.nl/content/zwangerschap/voeding.htm).