Week 2 - Besluit

Ik kan besluiten dat ik "Goodbye Lenin" een heel goede film vond. Eigenlijk slaat hij 2 vliegen in 1 klap. Het is een leuk verhaal en je leert er iets over bij. Deze film geeft je een goed inzicht in de levensomstandigheden van de DDR-burgers. Ik vind deze film zeker een aanrader! Persoonlijk zou ik niet graag in de DDR geleefd hebben. Ik denk niet dat ik goed zou kunnen omgaan met de onderdrukking en de armoede. Het zou mij een doorn in het oog zijn dat men het in de BRD wel goed heeft. Ik begrijp het heel goed dat destijds veel mensen probeerden te vluchten!

Week 2 - Het leven nam een ommezwaai na de val van de Berlijnse Muur

Het leven in de DDR zag er compleet anders uit na de val van de Berlijnse Muur. Dat zal je merken als je deze informatie leest. Ook hier probeer ik zoveel mogelijk voorbeelden uit te film te voorzien en kan je ze in het cursief lezen.

Bestuur

Einde jaren ’80 merkte de Russische president Gorbatsjov dat de economie vierkant draaide. In heel het Oostblok had men te maken met economische crisissen. Daarom voerde hij een nieuw beleid in: peretrosjka en glasnost. Perestrosjka stond voor een herstructurering van de economie gezien de planeconomie niet werkte. En glasnost zou meer politieke en maatschappelijke vrijheid geven. Wat Gorbatsjov niet wist, was dat hij hiermee eigenlijk het doodsvonnis van het communisme tekende. Omwille van de glasnost kreeg de bevolking meer vrije meningsuiting. De bevolking durfde eindelijk kritiek te uiten op het communisme dat de oorzaak was van de slechte economie, de grote armoede en de slechte levensomstandigheden! Ook in de staten die onder invloed stonden van het communisme, ontstond er grote ontevredenheid. De bevolking begon te protesteren en de betogingen werden steeds hardnekkiger. Dit gebeurde ook in Oost-Duitsland. De positie van de SED werd onhoudbaar. De regeringstop wisselde een aantal keer. In april 1989 versoepelde men uiteindelijk het Oost-Duitse het beleid enorm. Er kwam vrijheid van mening en men kon terug naar het Westen reizen. De planeconomie werd afgeschaft. De val van het communisme kwam in een stroomversnelling en op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur! De Oost-Duitse bevolking kon terug in het Westen op bezoek en omgedraaid. Op 18 maart 1990 worden de eerste vrije verkiezingen gewonnen door CDU, de christen-democraten. Deze partij wil Duitsland snel herenigen. Op 31 augustus 1990 werd het verdrag voor de hereniging van Duitsland getekend in Oost-Berlijn. De Verenigde Staten, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Sovjet-Unie moesten hun macht afstaan en teruggeven aan de Duitse staat. Dat deden zij op 2 oktober en op 3 oktober 1990 was de hereniging van Duitsland een feit! Het kapitalisme had de strijd gewonnen met het communisme.

Link met de film

Je kan zien hoe Alexander op 7 oktober 1989 mee gaat protesteren tegen het beleid van de DDR. De politie reageert heel gewelddadig. Zij blokkeren de weg van de betogers en vallen aan. De betogers krijgen slaag en worden opgepakt en in de gevangenis gestopt.

Op tv kan je de aankondigingen zien dat SED-leider Erich Honnecker aftreedt en dat de Berlijnse Muur valt. “Moeder sliep door de zegetocht van het kapitalisme.”
Op de avond dat Christiane te weten komt dat de grenzen van de DDR opnieuw open zijn, wordt er vuurwerk afgeschoten omdat Duitsland herenigd is.

Het kapitalisme wint van het communisme. Het communisme valt in Oost-Duitsland. Dit wordt in de film mooi gesymboliseerd wanneer een helikopter een standbeeld van de eerste communistische Sovjet president Lenin wegbrengt. Het standbeeld wordt afgebroken. Lenin en haar geliefde communisme vliegen letterlijk aan Christiane voorbij wanneer zij voor het eerst buiten haar appartement komt.

Economie

“De veranderende wind blies door de ruïnes van onze republiek. De zomer kwam er aan en Berlijn was de mooiste plek op aarde. We hadden het gevoel in het middelpunt van de wereld te staan. Daar waar er eindelijk iets bewoog. En wij bewogen mee. De toekomst lag in onze handen, onzeker en veelbelovend.”

Dat er veel bewoog in Oost-Duitsland was zeker. De banden met West-Duitsland werden verbeterd, maar ook het economische leven en staartbeeld veranderden enorm! Er ging een geheel nieuwe wereld op voor de DDR. Grote merken zoals Coca-Cola, Burger King en Ikea deden hun intrede. Naast de klassieke Trabant kwamen er ook buitenlandse automerken zoals bijvoorbeeld Suzuki of BMW op de markt. Ook op cultureel vlak veranderde er veel. In de DDR maakte men voor het eerst kennis met andere culturen. Er werd nu ook buitenlandse muziek gedraaid en door de intrede van satelliet kon men letterlijk tot aan de andere kant van de wereld kijken. Dankzij satelliettelevisie kon men plots ook buitenlandse kanalen bekijken. Satelliet maakte het voor het voor Oost-Duitsers mogelijk om het WK voetbal te volgen die zomer. De DDR was niet geselecteerd, maar de Oost-Duitsers supporterden hevig voor de BRD die het toernooi won! Na het openstellen van de grenzen kwamen ook de eerste toeristen de DDR binnen.

De economie draaide plots weer goed. Heel goed zelfs. Door het ontdekken van buitenlandse producten was de schaarste in consumptiegoederen voorbij. In de winkels verdwenen de typische DDR-producten en kon je plots producten van over de hele wereld kopen. Als je nu koekjes wou kopen had je keuze uit een heel assortiment! De sombere winkels waren verdwenen. Alles werd heel kleurrijk. De mensen kregen ook keuze in hun kleding. Men kleedde zich plots heel fleurig en iedereen kon kiezen wat hij of zij wou dragen.

Toch was er ook een donkere kant aan dit verhaal. Doordat vroeger de Oost-Duitse economie kunstmatig in leven gehouden werd, konden de bedrijven de concurrentie op de wereldmarkt niet aan. Bedrijven uit de DDR hadden een technische achterstand waardoor zij niet allemaal rendabel meer waren. Hierdoor moesten veel bedrijven sluiten en ontstond er werkloosheid.

In de zomer van 1990 werd de D-mark ook in Oost-Duitsland ingevoerd. De bevolking kon zijn Oost-Duits geld laten omwisselen aan de wisselkoers 1 Oost-Duitse mark voor 1 D-mark. De mensen plaatsten nu pas geld op de bank. Voordien waren er veel mensen die hun geld thuis bewaarden.

Link met de film

In de film merk je de economische en culturele veranderingen heel hard. Plots dragen de mensen heel kleurrijke kleren en draagt iedereen precies iets anders. Ariane draagt nu bijvoorbeeld vaak roze kleren.

De reclames van Coca-Cola en Ikea worden op grote reclameborden of aan appartementsgebouwen gehangen. Op Christiane’s verjaardag ziet zij tot haar verbazing door het raam dat er aan het gebouw dat aan de andere kant van de straat staat een reclameaffiche van Coca-Cola wordt opgehangen. Ook zie je vrij snel in de film een reclamewagen van Coca-Cola voorbij rijden.

Alexander en zijn familie maken ook kennis met vreemde culturen. Ariane en haar vriend zijn fans van de oosterse cultuur en je ziet hen buikdansen. Op een avond wandelt Alex naar huis en komt hij voorbij toeristen die met een DDR-politieman op de foto gaan.

“In een mum van tijd veranderde onze grijze winkels in bonte paradijzen. En ik werd van klant tot koning.” Wanneer Christiane zich beter voelt, heeft ze zin in Spreewaldaugurken. Ze vraagt Alexander om er mee te brengen van de winkel. Dit blijkt makkelijker gezegd dan gedaan want de winkels zijn in juni 1990 eerst leeg en daarna vindt Alex enkel nog Hollandse augurken. Alexander moet dit probleem dus oplossen door de etiketten van Spreewaldaugurken los te weken en op een andere bokaal augurken te plakken. Andere producten zoals Mocca Mix Koffie, Tempo bonen of Globus erwten zijn ook niet meer te vinden. Alexander kan een mandje voor de verjaardag van zijn moeder samenstellen nadat hij deze producten vindt in een kast van het gekraakte huis van Lara.

“Zo ver hebben ze ons nu al gekregen, jongen. Dat we moeten gaan zoeken in afval!” zegt Alexander’s buurman wanneer Alex in afval op zoek gaat naar Spreewaldaugurken. De werkloosheid slaat ook toe in de omgeving van Alexander. Hij geraakt zijn werk bij de TV reparatieshop kwijt omdat het bedrijf over de kop gaat. Gezien de economische opleving komen er wel snel nieuwe bedrijven en vindt Alexander vrij vlug werk bij X TV, een bedrijf dat satelliettelevisie installeert. Dit bedrijf blijkt groot succes te hebben door het wereldkampioenschap voetbal. In de film zie je plots een gevel van een appartementsgebouw vol schotelantennes staan. Iedereen is in de ban van het WK voetbal en ook al was West-Duitsland eerst de vijand, iedereen viert feest wanneer Duitsland wint. Alexander en zijn werkpartner rijden voor het werk met een camionette van het Japanse merk Suzuki, in plaats van een Trabant. Ariane stopt met studeren om het gezin mee te onderhouden. Zij werkt nu bij Burger King.

Alexander en Ariane willen het geld van Christiane omruilen tegen D-marken. Zij vragen haar om een bankmachtiging te tekenen. Dan onthult zij dat ze haar geld niet op de bank heeft staan, maar in huis verstopt heeft. Ze kan zich niet meer herinneren waar. Enkele dagen later herinnert ze zich weer waar het is. Ze had het verstopt in een kast onder een hoop papieren. Alexander haast zich naar buiten waar de oude meubels staan in de hoop dat niemand anders het geld al gevonden heeft. Hij vindt het geld, maar wanneer hij naar de bank gaat krijgt hij te horen dat de omruiltijd voor het geld voorbij is. Het geld moest bovendien eerst op een bankrekening gezet worden. Christiane’s geld is dus niets meer waard.

Bronnen

BECKER, W., Good bye, Lenin!, film, Sony Pictures Classics, Duitsland, 2003.

WESTHOF, W., De val van de Berlijnse Muur, internet, (29 september 2011), (http://www.src-cultuurvakanties.nl/duitsland-berlijn-muur).

VAN OPIJNEN, B., "In de DDR had ik zekerheid", internet, (29 september 2011), (http://www.schoolvoorjournalistiek.com/buitenland/?p=2277).

DUITSLANDWEB, Vrije verkiezingen en eenwording, internet, (29 september 2011), (http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geschiedenis/Hereniging_x003a_+1989-1990/Vrije+verkiezingen+en+eenwording.html).

Week 2 - Het grijze leventje in de DDR

Met deze post wil ik je een idee geven hoe het leven in de DDR eruit zag. Ik heb ook telkens geprobeerd om wat ik vertel te illustreren aan de hand van wat ik gezien heb in de film. Mijn links naar de film kan je lezen in het cursief

Bestuur + de effecten op het dagelijkse leven

De film speelt zich af in het communistische deel van Duitsland, de DDR. Een communistisch land heeft een klasseloze maatschappij. De economie is gebaseerd op gemeenschappelijk bezit van productiegoederen. In de praktijk bekent dit dat de regering eigenlijk alles in handen heeft. Dit staat in groot contrast met kapitalisme waar er wel privé-eigendom is. Er is een vete tussen het communisme en kapitalisme. In het geval van de DDR had de communistische partij SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) controle over alle takken van de samenleving. Zij beslisten bijvoorbeeld welk bedrijf welke producten mocht produceren, hoeveel er geproduceerd werd, wie welk beroep uitoefende, wie kansen had om te gaan studeren, wie welke sport beoefende en zo voort. Gezien er gemeenschappelijk bezit was, waren de fabrieken en winkels staatseigendom. De DDR zag er dus uit als een echte dictatuur van de SED! Lid zijn van de SED was een belangrijke voorwaarde om kansen te krijgen in het leven. Net als alle andere dictaturen had de DDR trouwens ook een uitgebreid spionagenetwerk (Stasi) om zijn burgers in het oog te houden. Er was geen vrijheid van meningsuiting. Kranten, televisie en onderwijs stonden onder sterke controle van de staat.

Het verschil met West-Duitsland, de BRD, was enorm! De BRD was een democratische staat, dus de mensen konden gaan stemmen om de regering samenstellen. West-Duitsland stond onder de invloed van het kapitalisme. Bij het kapitalisme is er wel privé-eigendom. De bedrijven zijn in privé-handen en hebben als grootste doelstelling winst maken. Het kapitalisme gaat eigenlijk verder op de bekende “American Dream”. Wanneer je hard werkt kan je rijk worden. Wie arm is heeft hier zelf schuld aan. Er zijn veel bedrijven die hetzelfde product maken waardoor er concurrentie ontstaat en je als klant dus kan kiezen bij wie je wil kopen. Om terug te komen op het voorbeeld van de kledij, kan de klant in een kapitalistische maatschappij kiezen tussen kledij van verschillende merken en in verschillende prijsklassen.

Link met de film

In de film zie je enkele mooie voorbeelden van de communistische maatschappij. Dat de DDR klasseloos is, merk je doordat iedereen ongeveer dezelfde kleren draagt. De vrouwen dragen een rok met een trui of een kleedje, de mannen een broek met een trui of hemd. Als wij nu vandaag de dag op straat kijken, wordt het soms pijnlijk duidelijk wie rijk en wie arm is. De rijkere mensen dragen merkkledij en een mooi kostuum, de armere mensen dragen goedkope kledij. In de DDR was dat onderscheid er niet, dus ook niet in de film.

Christiane, de moeder van Alexander en Ariane, is een belangrijk lid van de SED. Haar zoon Alexander heeft een job bij een TV reparatieshop en haar dochter Ariane studeert aan de universiteit. Zij kunnen dus eigenlijk iets doen wat ze graag doen.

De DDR viert zijn 40-jarig bestaat met een grote militaire parade. De kopstukken van de SED en Gorbatsjov zijn aanwezig. Alles hangt vol met DDR-vlaggen, overal is alles rood.
“Op diezelfde avond van 7 oktober 1989 maakten honderden mensen een avondwandeling. Ze maakten zich sterk voor het recht te wandelen zonder grenzen.” De politie drukt deze betoging hardhandig de kop in door de betogers te slaan en op te pakken. De betogers worden naar de gevangenis gebracht. Zij hebben namelijk geen recht op een vrije meningsuiting!

Ook de spionagedienst komt aan bod. De politie is te weten gekomen dat Christiane’s man vaak in West-Duitsland is. Zij komen haar ondervragen waarom. De politie houdt Christiane in het oog omdat ze haar er van verdenken om ook te willen vluchten naar Oost-Duitsland. Dit is één van de redenen waarom ze zich zo actief is gaan inzetten voor de DDR.
“Mijn moeder was nu getrouwd met ons socialistisch vaderland.”

Economie

De DDR behoorde tot de meer welvarende staten van het Oostblok. Toch was er een tekort aan consumptiegoederen en een technische achterstand ten opzichte van het Westen. Dit kwam doordat de Oostbloklanden geen handelsrelaties hadden met West-Europa. De communistische landen maakten zelf hun producten en hadden hun eigen merken. Positief hieraan was dat de overheid iedereen werk kon geven. Er was quasi geen werkloosheid. Toch was er een keerzijde aan de medaille! De mensen werden niet betaald naargelang het werk dat zij gepresteerd hadden, maar ze kregen net genoeg om zichzelf en hun gezin te onderhouden. Iedereen kreeg hetzelfde loon, welk werk je ook deed, of je nu dokter of fabrieksarbeider was. Dit zorgde uiteraard voor een lage werkmotivatie. Doordat de Oostbloklanden niet samenwerkten met West-Europa, konden zij ook niet profiteren van de industriële kennis van het Westen. Het Oosten stond serieus achter op het Westen qua productmateriaal en productietechnieken. Er was ook geen concurrentie waardoor men geen moeite deed om te moderniseren. De DDR had, net als alle andere communistische landen, een planeconomie. Dit betekent dat de overheid besliste wie wat en wanneer produceerde. Ze deed dat op basis van eigen goeddunken, en dus niet op basis van de vraag van de klanten. Doordat de economie in Oostbloklanden vooral gericht was op het binnenland, slabbakte de economie. Er werd niet voldoende geproduceerd om rendabel te zijn, maar toch moest iedereen zijn loon uitbetaald worden! Het gevolg was dat de DDR, toen het ophield te bestaan in 1990, bijna failliet was.

Oost-Duitsland had zijn eigen munt: de Oost-Duitse Mark. 1 mark bestond uit 100 pfenning. Er waren munten van 1, 5, 10, 20 en 50 pfenning en van 1 en 2 mark. Bankbiljetten waren er van 5, 10, 20, 50, 100, 200 en 500 mark.

Zoals eerder gezegd, heerste in de BRD het kapitalisme. Daardoor zag de economie er helemaal anders uit dan in de BRD. De winkels waren kleurrijk en per productgroep was er een ruime keuze, net zoals wij dat vandaag in onze winkels hebben. Het aanbod bestond uit zowel binnenlandse als buitenlandse producten. Dingen zoals bijvoorbeeld Coca-Cola of McDonald’s kende men in de BRD wel, terwijl dit in de DDR niet bestond! De productie in de BRD werd bepaald door vraag en aanbod. Hier was dus geen tekort aan consumptiegoederen. Omdat de BRD op de wereldmarkt actief was, hadden zij wel concurrentie. De concurrentie zorgde ervoor dat de bedrijven goede kwalitatieve producten moesten maken tegen een zo laag mogelijke prijs. Daarvoor was innovatie nodig. Vandaar dat het Westen technisch een heel grote voorsprong had tegenover het Oosten van Duitsland.

Link met de film

Wat het economische betreft zijn er ook heel wat illustraties in “Goodbye Lenin!”. De winkels zien er heel somber uit en er is per product maar telkens één keuze. Om koeken te kopen heeft Alexander enkel keuze uit Filinchen crackers. Christiane vraagt, nadat ze ontwaakt is uit haar coma, of Alexander voor haar Spreewaldaugurken en Mocca Mix Koffie wil gaan halen. Dit zijn enkele voorbeelden van typische DDR-producten.

Nadat de Berlijnse Muur gevallen is wordt in heel het land de D-mark gebruikt. Het Oost-Duitse geld moet dus omgeruild worden. Wanneer Alexander en Ariane op zoek zijn naar het geld van hun moeder om dit te laten omruilen, gebruiken zij het smoesje dat de nieuwe auto die zij besteld hadden al klaar is. Christiane reageert verbaast dat haar Trabant 3,5 jaar na de bestelling al klaar is. Normaal zou hij pas 17 jaar na bestelling geleverd worden… Dit kwam doordat de overheid niet voldoende stuks per jaar liet maken om aan de vraag naar wagens te voldoen.

Huisvesting

In de DDR was geen woningnood. Vrijwel iedereen kreeg (na verloop van tijd) een huis toegewezen. Toch was de kwaliteit van die huizen niet altijd even goed. Veel mensen werden ondergebracht in hoge, grijze appartementsgebouwen. De appartementjes waren vaak klein en slecht onderhouden. Als met de jaren de geveldichting versleet, werden de flats heel tochtig. Doordat daken niet goed onderhouden werden ontstonden daar ook gaatjes en regende het soms binnen. Wat wel meestal heel goed was, waren de sanitaire voorzieningen zoals douche en toilet. De appartementsgebouwen waren ook voorzien van een centrale blokverwarming. Huizen en flatgebouwen werden in wijken gebouwd.

De burgers die het wat beter hadden, lees leden van de SED, hielden er regelmatig een weekendhuisje op na, een zogenaamde “Datsha”.

Vooral in de jaren ’70 werden regelmatig woningen gekraakt door mensen die er nog geen hadden. Dit kwam door lange wachtlijsten voor woningen en een slecht werkend verdelingssysteem. Kraken gebeurde hoofdzakelijk met oude gebouwen die leegstonden. De kraker hoefde enkel het slot te vervangen en men kon er gaan wonen. In de DDR werden zeer weinig woningen ontruimd. Dit komt door het principe van gemeenschappelijke eigendom. Iedereen heeft recht op een huis, waarom dan niet gaan wonen in eentje dat al leegstaat? In deze periode jaren ’70-’80 probeerden veel gezinnen te vluchten naar West-Duitsland. Zij lieten hun huis en al hun bezittingen achter. Dit lokte natuurlijk ook voor een stukje het kraken uit.

Link met de film

Het appartementje waar de familie Kerner woont is eigenlijk niet zo groot. Zij leven er met 6 personen vrij krap opeen. De kamertjes in het appartement zijn klein. De lift in het gebouw werkt soms niet. Dit is ook het geval wanneer Alexander de spulletjes van Christiane’s kamer terug naar boven moet brengen. De familie woont op het 8^e verdiep. Alles moet dus met de trap gebeuren. Als Alexander de gordijnen van Christiane’s kamer wil vervangen, valt ook de buis waar de gordijnen aan hangen op de grond.

De familie Kerner heeft een datsha. Wanneer Christiane zich beter voelt, wil ze er eens tussenuit en gaat het gezin naar het vakantiehuisje.

De vriendin van Alexander, Lara, zoekt een huis. Via een collega komt ze te weten waar een huis leeg staat. Samen met Alexander gaat ze het kraken waarna Lara in dit huis gaat wonen.

Vluchtelingen

Zoals je ondertussen al wel door hebt, waren de leefomstandigheden in de DDR allesbehalve rooskleurig. De mensen moesten hard werken voor een laag loon, er was een tekort aan goederen, een slechte huisvesting en je had geen vrije mening. Dit zorgde ervoor dat vele burgers hun kans waagden om te vluchten naar de BRD waar de levensomstandigheden beter waren. Dit kwam uiteraard de Oost-Duitse economie niet ten goede. De werkkrachten vertrokken gewoon! Vooral jonge en hoogopgeleide mensen vluchtten. In het jaar 1961 zat de DDR in een enorme economische crisis. Het aantal vluchtelingen lag enorm hoog. Als reactie hierop werd in de nacht van 12 augustus 1961 de Berlijnse Muur opgetrokken. Als je vrienden of familie aan de andere kant van de muur woonden had je pech, want je kon hen niet meer bereiken. Deze muur werd heel streng bewaakt door soldaten. Wie de muur probeerde over te klimmen werd doodgeschoten. Om te voorkomen dat burgers de Berlijnse Muur zouden bereiken werd er ook een mijnenveld aangelegd voor de muur. Dit was onmogelijk over te steken zonder dat je een kaart had. Er was ook water en prikkeldraad om vluchtelingen af te schrikken. In West-Duitsland geraakte je enkel met een speciale toestemming. Na het optrekken van de Berlijnse Muur, proberen vluchtelingen via Praag in West-Duitsland te geraken. Zij vragen een visum aan in Praag. De Stasi hield de bevolking goed in de gaten. Wie er van verdacht werd om te willen vluchten werd serieus op de rooster gelegd en indien nodig opgepakt.

In deze reportage worden de oorzaken van de opdeling van Duitsland en het ontstaan van de Berlijnse Muur heel duidelijk uitgelegd op leerlingenniveau. De leerlingen krijgen ook zicht op het leven in de DDR en welke impact de Berlijnse Muur had op het dagelijkse leven. Zeker een aanrader dus!

In september 1989, twee maanden voor de val van de Berlijnse Muur dus, zette Hongarije zijn grenzen open voor DDR-vluchtelingen. De BRD wordt een bondgenoot van Hongarije. De DDR-vluchtelingen krijgen de kans om vanuit Hongarije naar West-Duitsland te reizen. Deze aflevering van het actualiteitenmagazine Panorama toont hoe vluchtelingen opgevangen worden en laat de vluchtelingen zelf aan het woord over waarom zij vertrokken.

Link met de film

In “Goodbye Lenin!” krijgt de familie van Alexander en Ariane ook te maken met vluchtelingen. Hun vader is naar het Westen gevlucht. Hij moest naar een conferentie in West-Berlijn en is daar gebleven. Vandaar dat het gezin van Christiane goed in het oog wordt gehouden.

Bronnen

BECKER, W., Good bye, Lenin!, film, Sony Pictures Classics, Duitsland, 2003.

DE ZEEUW, F., Fascinatie DDR, Marlherbe & Partner, Marheeze, 96 pagina's, 2007.

BERLIJNSE MUUR INFO, Ontstaan Berlijnse Muur, internet, (28 september 2011), (http://www.berlijnsemuur.info/demuur.htm).

DUITSLANDWEB, Staat van crises, internet, (28 september 2011), (http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geschiedenis/DDR+tot+bouw+Muur_x003a_+1949-1961/Samenvatting.html).

DUITSLANDWEB, Versnelde opbouw van het socialisme, internet, (28 september 2011), (http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Geschiedenis/DDR+tot+bouw+Muur_x003a_+1949-1961/Versnelde+opbouw+socialisme.html).

DUITSLANDWEB, DDR, internet, (28 september 2011), (http://www.duitslandweb.nl/naslagwerk/Economie/Regionale+verschillen/DDR.html).

EUROPA NU, Duitse Democratische Republiek (DDR), internet, 2011, (http://www.europa-nu.nl/id/via0k7z58hx4/duitse_democratische_republiek_ddr).

COMMIE TRAVEL, DDR wonen, internet, (28 september 2011), (http://www.commietravel.nl/ddr/ddrwonen_r.htm).

WIKIPEDIA, Oost-Duitse mark, internet, 9 mei 2011, (http://nl.wikipedia.org/wiki/Oost-Duitse_mark).

YOUTUBE, Item Berlijnse muur SchoolTV-weekjournaal, internet, (28 september 2011), (http://www.youtube.com/watch?v=4zT9Iq9uc4U).

INFONU, DDR oftewel Oost-Duitsland, een korte geschiedenis, internet, 2008-2011, (http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/22942-ddr-oftewel-oost-duitsland-een-korte-geschiedenis.html).

YOUTUBE, BRT TV1 - Panorama: vlucht uit de DDR (14 september 1989) (deel 1), internet, (28 september 2011), (http://www.youtube.com/watch?v=x_OOTRKptbI).